Karaciğer Yağlanması Nedir? Belirtileri, Nedenleri ve Tedavisi

Karaciğer Yağlanması Nedir?

Karaciğer yağlanması , karaciğer hücrelerinde normalden fazla yağ birikmesi sonucu oluşan bir sağlık sorunudur. Tıbbi adı hepatik steatoz olan bu durum, erken evrede genellikle belirti vermez ancak ilerledikçe ciddi karaciğer hastalıklarına yol açabilir.

Karaciğer yağlanması, başlıca alkole bağlı (alkolik yağlı karaciğer hastalığı - ALD) ve alkole bağlı olmayan (non-alkolik yağlı karaciğer hastalığı - NAFLD) olarak ikiye ayrılır. NAFLD, özellikle obezite, insülin direnci, tip 2 diyabet ve sağlıksız beslenme ile ilişkilidir.

Tedavi edilmediğinde karaciğer iltihabına (steatohepatit), fibrozise ve siroza dönüşebilir. Erken teşhis ve yaşam tarzı değişiklikleriyle karaciğer yağlanmasını tersine çevirmek mümkündür.

Karaciğer Yağlanması Evreleri Nelerdir?

Karaciğer yağlanmasının dört evresi bulunur ve her evre hastalığın ilerlemesine bağlı olarak farklı seviyelerde hasar içerir. Birinci evre, karaciğerde normalden fazla yağ birikimiyle başlar, ancak bu aşamada hasar oluşmaz. İkinci evre, Alkole Bağlı Olmayan Steatohepatit (NASH) olarak adlandırılır ve yağlanmaya bağlı olarak karaciğerde hasar başlamasıyla karakterizedir.

Üçüncü evrede, yağlanma ilerler ve karaciğer dokuları sertleşerek bağ dokusuna dönüşür; bu durum fibrozis olarak bilinir. Dördüncü evre, karaciğer yağlanmasının son aşamasıdır ve siroz olarak adlandırılır; bu evrede karaciğer işlevleri ciddi şekilde bozulur ve organ yetmezliği riski artar.

Alkole bağlı olmayan karaciğer yağlanmasının evreleri şu şekildedir:

Karaciğer Yağlanması Belirtileri

Karaciğer yağlanması genellikle belirti vermez, ancak bazı durumlarda karnın sağ üst kısmında ağrı, aşırı yorgunluk gibi belirtiler görülebilir. Karaciğer yağlanması ciltte belirtileri ise kaşıntı ve kaşıntıya bağlı cilt kızarıklıklarıdır.

Hastalık ilerleyerek siroza dönüşürse, ciltte pullanma, sarılık, karında sıvı birikimi (asit), bacaklarda şişlik, kolay morarma ve kafa karışıklığı gibi belirtiler ortaya çıkabilir. Bu tür belirtilerle karşılaşan kişilerin vakit kaybetmeden bir sağlık uzmanına başvurması önerilir.

Karaciğer yağlanması belirtileri şunlardır:

• Karnın üst sağ tarafında hassasiyet veya ağrı,
• Sürekli yorgunluk ve halsizlik,
• Mide bulantısı veya iştahsızlık,
• Şişkinlik veya hazımsızlık,
• Açıklanamayan kilo kaybı,
• Ciltte veya göz aklarında sararma (sarılık),
• Karaciğer büyümesi (hepatomegali),
• Karın bölgesinde şişlik veya sıvı birikimi (asit),
• Bacaklarda şişlik (ödem),
• Kaşıntı veya ciltte döküntü.

Karaciğer yağlanması, genellikle belirti vermeden ilerleyen ancak ilerledikçe ciddi sağlık sorunlarına yol açabilen bir hastalıktır. Hastalık dört evrede gelişir ve her evrede farklı semptomlar ortaya çıkabilir.

Karaciğer Yağlanması 1. Evre Belirtileri (Basit Yağlanma – Steatoz)

Hastalığın ilk evresinde karaciğerde yağ birikimi başlamıştır, ancak iltihaplanma veya doku hasarı henüz oluşmamıştır. Çoğu kişi bu aşamada herhangi bir belirti hissetmez.

Karaciğer yağlanması 1. evre belirtileri şunlardır:

• Belirti vermeme veya hafif semptomlar
• Yorgunluk ve halsizlik
• Hafif karın rahatsızlığı
• Karaciğerin hafif büyümesi (genellikle fark edilmez)

Karaciğer Yağlanması 2. Evre Belirtileri (Steatohepatit – İltihaplanma)

Bu evrede, karaciğerde biriken yağ iltihaplanmaya (hepatit) yol açar ve karaciğer hücrelerine zarar vermeye başlar. Bu durum, bazı fiziksel belirtilerin hissedilmesine neden olabilir.

Karaciğer yağlanması 2. evre belirtileri şunlardır:

• Sağ üst karın bölgesinde hafif ağrı veya hassasiyet
• Sürekli yorgunluk ve halsizlik
• Sindirim problemleri (hazımsızlık, şişkinlik)
• Hafif iştahsızlık

Karaciğer Yağlanması 3. Evre Belirtileri (Fibrozis – Bağ Dokusu Oluşumu)

Hastalığın üçüncü evresinde karaciğer dokusunda sertleşme (fibrozis) başlar. Karaciğer hala işlevini yerine getirebilir ancak hasar giderek artar.

Karaciğer yağlanması 3. evre belirtileri şunlardır:

• Karaciğerde büyüme ve hassasiyet
• Ciltte ve gözlerde hafif sararma (sarılık)
• Sürekli yorgunluk ve bitkinlik
• Mide bulantısı ve kilo kaybı

Karaciğer Yağlanması 4. Evre Belirtileri (Siroz – İleri Düzey Karaciğer Hasarı)

Hastalığın son evresinde karaciğer sertleşmiş ve ciddi şekilde hasar görmüştür. Bu aşamada karaciğer fonksiyonlarını kaybetmeye başlar ve belirtiler daha belirgin hale gelir.

Karaciğer yağlanması 4. evre belirtileri şunlardır:

• Yoğun halsizlik ve kas kaybı
• Karın şişliği (asit birikimi)
• Sarılık (cilt ve gözlerde belirgin sararma)
• Kaşıntı ve ciltte döküntüler
• Kolay morarma ve kanamalar
• Bilinç bulanıklığı ve hafıza sorunları

Karaciğer yağlanması erken evrelerde kontrol altına alınabilir. Sağlıklı beslenme, düzenli egzersiz ve zararlı alışkanlıklardan kaçınmak hastalığın ilerlemesini durdurabilir.

Karaciğer Yağlanması Neden Olur?

Karaciğer yağlanması, vücudun fazla yağ üretmesi veya yağı etkili bir şekilde metabolize edememesi sonucu, bu yağın karaciğer hücrelerinde birikmesiyle oluşur. En yaygın nedeni aşırı alkol tüketimi olsa da, alkol kullanmayan bireylerde obezite, insülin direnci, yüksek kan şekeri ve yüksek kolesterol seviyeleri gibi faktörler ön plandadır. Ayrıca, gebelik, hızlı kilo kaybı,

Hepatit C gibi enfeksiyonlar, bazı ilaçların yan etkileri, toksinlere maruz kalma ve genetik yatkınlık da karaciğer yağlanmasına neden olabilir. Bu durum, karaciğerin normal işlevlerini bozarak ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir.

Karaciğer yağlanmasının nedenleri şunlardır:

• Aşırı alkol tüketimi,
• Obezite veya aşırı kilo,
• Sağlıksız ve yüksek kalorili beslenme,
• Tip 2 diyabet ve insülin direnci,
• Yüksek kolesterol ve trigliserid seviyeleri,
• Hızlı kilo kaybı veya sık sık kilo alıp verme,
• Sedanter yaşam tarzı (hareketsizlik),
• Uzun süreli ilaç kullanımı (örneğin, steroidler, bazı ağrı kesiciler veya antidepresanlar),
• Genetik yatkınlık,
• Kronik hepatit C enfeksiyonu,
• Aşırı karbonhidrat tüketimi, özellikle rafine şeker ve fruktoz içeren gıdalar,
• Metabolik sendrom,
• Beslenme yetersizlikleri, örneğin protein eksikliği,
• Toksinlere veya kimyasallara uzun süreli maruz kalma.

Karaciğer Yağlanması Neye Yol Açar?

Karaciğer yağlanması tedavi edilmezse ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir. Karaciğerde iltihaplanma (steatohepatit) ve yara dokusu (fibrozis) oluşumu görülebilir. İlerlemiş vakalarda bu durum siroza dönüşerek karaciğerin işlevlerini ciddi şekilde kaybetmesine neden olabilir.

Siroz, karaciğer yetmezliği, karın bölgesinde sıvı birikimi (asit), karaciğer kanseri ve kanın pıhtılaşma yeteneğinde azalma gibi hayati riskler doğurabilir. Ayrıca, karaciğerin detoksifikasyon görevini yapamaması, vücutta toksin birikimine yol açarak diğer organları da etkileyebilir. Özellikle alkole bağlı olmayan karaciğer yağlanması (NAFLD), kardiyovasküler hastalıklar gibi sistemik sağlık sorunlarıyla da ilişkilendirilebilir.

Karaciğer Yağlanması Türleri Nelerdir?

Karaciğer yağlanması, nedenine göre alkole bağlı karaciğer yağlanması (AFLD) ve alkole bağlı olmayan karaciğer yağlanması (NAFLD) olmak üzere iki ana türe ayrılır. AFLD, aşırı alkol tüketimi sonucu gelişirken, NAFLD genellikle obezite, insülin direnci, yüksek kan şekeri ve yüksek kolesterol gibi metabolik faktörlerle ilişkilidir.

NAFLD’nin daha ciddi bir formu olan alkolsüz steatohepatit (NASH), karaciğerde iltihaplanma ve yara dokusu (fibrozis) oluşumuna yol açabilir. Her iki tür de tedavi edilmezse ilerleyerek siroz ve karaciğer yetmezliği gibi ciddi sağlık sorunlarına neden olabilir.

Karaciğer Yağlanması Tanısı ve Uygulanan Testler

Karaciğer yağlanması tanısı genellikle fiziksel muayene, tıbbi geçmiş değerlendirmesi ve çeşitli testlerle konulur. İlk adımda doktor, karaciğer büyümesi veya hassasiyet gibi fiziksel belirtileri kontrol eder ve alkol tüketimi, kilo durumu, diyabet veya metabolik sendrom gibi risk faktörlerini değerlendirir. Laboratuvar testleriyle karaciğer enzim seviyeleri ölçülerek olası anormallikler tespit edilir.

Görüntüleme yöntemleri arasında ultrason, manyetik rezonans görüntüleme (MRI) ve bilgisayarlı tomografi (BT) yer alır; bu yöntemler karaciğerdeki yağ birikimini gösterebilir. Kesin tanı için gerekirse karaciğer biyopsisi yapılır; bu işlem, yağlanmanın yanı sıra iltihaplanma ve yara dokusu varlığını doğrulamak için kullanılır.

Karaciğer yağlanması tanısı için uygulanan testler şunları içerir:

• Karaciğer fonksiyon testleri (ALT, AST gibi enzim düzeyleri),
• Lipid profili (kolesterol ve trigliserid seviyeleri),
• Kan şekeri ve insülin düzeyi ölçümleri,
• Hepatit testleri,
• Tam kan sayımı (anemi veya enfeksiyon belirtilerini değerlendirmek için),
• Ultrasonografi, karaciğer dokusundaki yağ birikimini tespit etmek için kullanılır,
• Bilgisayarlı Tomografi (BT), karaciğer yağlanmasının derecesini değerlendirmeye yardımcı olur,
• Manyetik Rezonans Görüntüleme (MR), karaciğer dokusundaki yağ oranını hassas bir şekilde tespit edebilir,
• FibroScan (elastografi), karaciğer sertliğini ve yağlanmayı ölçmek için kullanılan özel bir ultrason yöntemidir,
• Karaciğer biyopsisi, yağlanma derecesini kesin olarak belirlemek ve karaciğer hasarını değerlendirmek için yapılabilir,
• Otoimmün ve metabolik hastalıkları ekarte etmek için özel kan testleri,
• İdrar ve dışkı analizleri, altta yatan nedenleri belirlemek için kullanılabilir.

Karaciğer Yağlanması Tedavisi

Karaciğer yağlanması tedavisi, altta yatan nedenlerin ortadan kaldırılmasına ve karaciğerin daha fazla hasar görmesini önlemeye odaklanır. Tedavide ilk adım, sağlıklı bir yaşam tarzı benimsemektir; bu, dengeli bir diyet, düzenli egzersiz ve fazla kiloların verilmesini içerir. Alkol kullanımının tamamen bırakılması, alkole bağlı karaciğer yağlanması olan hastalar için hayati önem taşır.

Metabolik risk faktörlerini kontrol altına almak için insülin direnci, diyabet, yüksek kolesterol ve trigliserit düzeylerini tedavi etmek gerekebilir. Bazı durumlarda doktor, karaciğer hasarını azaltmaya yönelik ilaçlar önerebilir. İleri vakalarda, özellikle siroz gelişmişse, karaciğer nakli gibi daha ileri tedavi yöntemleri gerekebilir. Erken tanı ve yaşam tarzı değişiklikleri, hastalığın ilerlemesini durdurmada temel rol oynar.

Karaciğer yağlanması için yaygın tedavi seçenekleri şunlardır:

• Sağlıklı bir diyet benimsemek, düşük yağlı, düşük şekerli ve lif açısından zengin gıdalar tüketmek,
• Düzenli fiziksel aktivite yapmak, haftada en az 150 dakika orta düzeyde egzersiz önerilir,
• Fazla kiloların verilmesi, vücut ağırlığının %7-10'unun kaybedilmesi yağlanmayı azaltabilir,
• Alkol tüketimini sınırlamak veya tamamen bırakmak,
• Tip 2 diyabet veya insülin direncinin kontrol altına alınması,
• Kolesterol ve trigliserid seviyelerini düşürmek için gerektiğinde ilaç kullanımı,
• Antioksidan içeren besinlerin ve takviyelerin kullanımı (örneğin E vitamini), doktor kontrolünde uygulanabilir,
• İnsülin duyarlılığını artıran ilaçların kullanılması, uygun durumlarda doktor tarafından reçete edilebilir,
• Hepatit veya diğer karaciğer hastalıklarının tedavisinin yapılması,
• Toksinlerden ve karaciğere zarar verebilecek ilaçlardan kaçınılması,
• Stres yönetimi ve uyku düzeninin sağlanması.

Tedavi planı, karaciğer yağlanmasının ciddiyetine, hastanın genel sağlık durumuna ve altta yatan nedenlere bağlı olarak kişiye özel olarak düzenlenir. Erken tanı ve müdahale, olası sorunların önlenmesinde büyük önem taşır.

Karaciğer Yağlanması Diyet Listesi

Karaciğer yağlanmasının ilerlemesi uygun bir diyet programı ile durdurulabilir, hatta geri döndürülebilir. Karaciğer yağlanmasına iyi gelen besinlerin tercih edilmesi, zararlı yiyeceklerden kaçınılması büyük önem taşır.

Karaciğer Yağlanması Durumunda Tüketilmesi Gereken Besinler

Karaciğer yağlanması tedavisinde doğru beslenme, hastalığın ilerlemesini durdurmakla kalmaz; aynı zamanda karaciğerin kendini yenilemesine de katkı sağlar. Bu süreçte, karaciğer sağlığını destekleyen, antioksidan bakımından zengin ve iltihap karşıtı etkileri olan besinler ön plana çıkar.

Lifli gıdalar, sağlıklı yağlar ve bitkisel bazlı protein kaynakları, yağ metabolizmasını dengeleyerek karaciğerde biriken yağın azalmasına yardımcı olur.

Karaciğer dostu besinler şunlardır:

• Yeşil yapraklı sebzeler (ıspanak, roka, lahana): Karaciğeri toksinlerden arındırır.
• Avokado: Sağlıklı yağlar ve glutatyon içerir, karaciğer sağlığını destekler.
• Yulaf ezmesi: Lifli yapısı sayesinde tokluk sağlar, kan şekerini dengeler.
• Zeytinyağı: Tekli doymamış yağ asitleri sayesinde iltihabı azaltır.
• Balık (özellikle somon, sardalya, uskumru): Omega-3 yağ asitleri ile karaciğer yağlanmasına karşı koruyucudur.
• Kurubaklagiller (mercimek, nohut, fasulye): Bitkisel protein ve lif kaynağıdır.
• Sarımsak: Karaciğer enzimlerini aktive ederek yağ yakımını destekler.
• Ceviz, badem gibi yağlı tohumlar: Antioksidan ve sağlıklı yağlar açısından zengindir.
• Yeşil çay: Karaciğer fonksiyonlarını destekleyen kateşinler içerir.
• Limonlu su: Detoks etkisiyle karaciğeri destekler.

Karaciğer Yağlanması Durumunda Kaçınılması Gereken Besinler

Karaciğer yağlanmasının en önemli nedenlerinden biri, yüksek kalorili ve işlenmiş gıdalarla beslenmektir. Özellikle şeker, rafine karbonhidratlar, trans yağlar ve alkol gibi karaciğer üzerinde toksik etki yaratan gıdalar, bu hastalığın ilerlemesini hızlandırabilir. Karaciğerin görevlerini sağlıklı şekilde sürdürebilmesi için, zararlı alışkanlıklardan uzak durmak gerekir.

Karaciğer yağlanmasına neden olan besinlerin neler olduğunu bilmek ve bu yiyeceklerden kaçınmak, tedavi sürecinde oldukça önemlidir.

Karaciğer yağlanmasını artıran yiyecekler şunlardır:

• Şekerli gıdalar ve içecekler (gazlı içecekler, meyve suları, tatlılar): Yağ üretimini artırır.
• Beyaz ekmek, makarna, pirinç gibi rafine karbonhidratlar: Kan şekerini hızla yükselterek insülin direncini tetikler.
• Kızartmalar ve trans yağ içeren fast-foodlar: Karaciğeri yorar, iltihabı artırır.
• Kırmızı et ve işlenmiş et ürünleri (sucuk, salam, sosis): Doymuş yağ oranı yüksektir.
• Margarin ve hidrojenize yağlar: Karaciğer fonksiyonlarına zarar verir.
• Alkol: Yağlanmayı artıran en önemli etkenlerden biridir.
• Fazla tuz tüketimi: Karaciğerde sıvı tutulmasına neden olabilir.

Karaciğer Yağlanması Nasıl Geçer?

Karaciğer yağlanması, sağlıklı yaşam alışkanlıklarıyla tersine çevrilebilen bir hastalıktır. Özellikle doğal yöntemler ile yağlanmayı azaltmak ve karaciğerin kendini yenilemesini sağlamak mümkündür. Beslenme düzenini değiştirmek, düzenli egzersiz yapmak ve karaciğer yağlanması bitkisel tedavi yöntemlerini uygulamak, iyileşme sürecinde önemli rol oynar.

Karaciğer yağlanmasını doğal yollarla geçirmek için şunları yapabilirsiniz:

• Şeker ve işlenmiş gıdalardan kaçının: Fazla şeker, karaciğerde yağ birikimini artırır. Rafine karbonhidratları (beyaz ekmek, makarna, tatlılar) azaltarak karaciğerin yağlanmasını önleyebilirsiniz.
• Sağlıklı yağları tercih edin: Zeytinyağı, avokado ve kuruyemişler gibi sağlıklı yağlar, karaciğerin iltihaplanmasını önleyerek yağlanmayı azaltabilir.
• Bol su için: Karaciğerin toksinleri atmasını desteklemek için günde en az 2-2.5 litre su tüketin.
• Bitkisel çaylar tüketin: Enginar, devedikeni ve zerdeçal çayları, karaciğer hücrelerini yenileyerek yağlanmanın azalmasına yardımcı olabilir.
• Yeşil yapraklı sebzeleri artırın: Ispanak, pazı ve brokoli gibi sebzeler, karaciğer enzimlerini destekleyerek yağlanmayı önler.
• Fiziksel aktiviteyi artırın: Haftada en az 150 dakika orta tempolu egzersiz yapmak, karaciğerdeki fazla yağın yakılmasını hızlandırır.
• Alkolü tamamen bırakın: Alkol, karaciğerde yağ birikimini artırarak hastalığın ilerlemesine neden olabilir.
• Protein ağırlıklı beslenin: Balık, yumurta ve baklagiller gibi protein kaynakları, karaciğer fonksiyonlarını destekler.
• Uyku düzenine dikkat edin: Kalitesiz uyku, vücutta toksin birikimine neden olabilir. Günde en az 7-8 saat uyumak karaciğer sağlığı için önemlidir.

Karaciğer yağlanmasını tersine çevirmek için bu doğal yöntemleri düzenli olarak uygulamak gerekir. Yağlanma ilerlemişse veya belirtiler şiddetliyse Gastroenteroloji bölümüne başvurarak profesyonel destek almak önemlidir.

Karaciğer Yağlanması Hakkında Sıkça Sorulan Sorular

Karaciğer Yağlanması Nasıl Anlaşılır?

Karaciğer yağlanması genellikle belirti vermez ve çoğu kişi farkında olmadan hastalığı ilerletir. Kan testleri, ultrason veya MR gibi görüntüleme yöntemleriyle teşhis edilebilir.

Karaciğer Yağlanması Ağrı Yapar mı?

Hastalığın erken evrelerinde genellikle ağrı hissedilmez, ancak ilerledikçe sağ üst karın bölgesinde hafif ağrı veya baskı olabilir. Bu ağrı genellikle karaciğerin büyümesine ve iltihaplanmasına bağlı olarak ortaya çıkar.

Karaciğer Yağlanması Nedenleri Nelerdir?

Sağlıksız beslenme, aşırı alkol tüketimi, obezite ve insülin direnci gibi faktörler karaciğer yağlanmasının başlıca nedenleridir. Ayrıca hareketsiz yaşam tarzı ve bazı genetik yatkınlıklar da hastalığın gelişiminde etkili olabilir.

Karaciğer Yağlanması İçin Hangi Doktora Gidilir?

Karaciğer yağlanması teşhisi ve tedavisi için Gastroenteroloji veya İç Hastalıkları (Dahiliye) bölümlerine başvurulmalıdır. Hastalığın durumuna göre doktor, ileri tetkikler ve kişiye özel tedavi planı oluşturabilir.

Karaciğer Yağlanması Kaşıntı Yapar mı?

Hastalığın ileri evrelerinde, özellikle siroza dönüşme aşamasında, kaşıntı görülebilir. Bunun sebebi, karaciğerin safra üretiminde yaşadığı sorunlar nedeniyle toksinlerin vücutta birikmesidir.

Karaciğer Yağlanması Halsizlik Yapar mı?

Evet, karaciğerin yağlanması metabolizmayı olumsuz etkileyerek halsizlik ve enerji düşüklüğüne neden olabilir. Karaciğerin detoks fonksiyonunun zayıflaması, vücutta toksin birikimine yol açar.

Karaciğer Yağlanması Kilo Kaybına Neden Olur mu?

Hastalığın erken evrelerinde kilo kaybı pek görülmez, ancak ilerleyen aşamalarda iştahsızlık ve sindirim problemleri nedeniyle kilo kaybı yaşanabilir. Özellikle siroza ilerleyen vakalarda belirgin kilo kaybı ortaya çıkabilir.

Karaciğer Yağlanması Gözlerde Sararma Yapar mı?

Karaciğer yağlanması tek başına gözlerde sararmaya neden olmaz, ancak hastalık siroza ilerlediğinde sarılık gelişebilir. Sarılık, karaciğerin bilirubin seviyelerini düzenleyememesi sonucu meydana gelir.

Karaciğer Yağlanması Ne İyi Gelir?

Karaciğer yağlanmasına iyi gelen en etkili yöntemler, sağlıklı ve dengeli beslenmek ile düzenli egzersiz yapmaktır. Özellikle şeker, alkol ve doymuş yağ tüketimini azaltmak, karaciğerin kendini yenilemesini destekler.

Karaciğer Yağlanması Belirtileri Nelerdir?

Karaciğer yağlanması belirtileri, genellikle hafif seyreder ve çoğu zaman fark edilmez. Ancak karın bölgesinde dolgunluk hissi, halsizlik, yorgunluk ve zamanla karaciğerde büyüme görülebilir.

Karaciğer Yağlanması İlerlerse Ne Olur?

Tedavi edilmezse karaciğer yağlanması fibrozis, siroz ve karaciğer yetmezliği gibi ciddi hastalıklara dönüşebilir. İlerlemiş vakalarda karaciğer nakli gerekebilir.

Karaciğer Yağlanması Olanlar Hangi Besinleri Tüketmemeli?

Şekerli ve işlenmiş gıdalar, doymuş yağlar, alkol ve aşırı tuzlu besinler karaciğer yağlanmasını kötüleştirebilir. Sağlıklı sebzeler, tam tahıllar ve sağlıklı yağlar tercih edilmelidir.