Yutma Güçlüğü (Disfaji) Nedir? Belirtileri ve Tedavi Yöntemleri

Disfaji (Yutma Güçlüğü) Nedir?

Yutkunma sırasında yaklaşık 50 çift kas ve birçok sinir; yiyeceği ve içeceği ağza almak, çiğnemek ve ağızdan mideye taşımak için uyum içinde çalışır. Yutma sürecinin herhangi bir bölümünde yer alan yapılarda sorun olduğu zaman yutma güçlüğü gelişebilir. Bu durum yutma güçlüğü ya da disfaji olarak ifade edilir. Bazı nörolojik rahatsızlıklar, kas hastalıkları ve yemek borusundaki tıkanıklar disfajiye neden olabilir.

Yutma güçlüğünden muzdarip olan bazı bireyler yutma konusunda tamamen başarısız olabilir veya sıvıları, yiyecekleri ve tükürüğü güvenli bir şekilde yutmada sorun yaşayabilirler. Bu durum vücudu beslemek için yeterli kaloriyi ve sıvıyı almayı zorlaştırabilir, ciddi tıbbi sorunlara da yol açabilir.

Disfaji yutkunma güçlüğünün geliştiği yere bağlı olarak üç türe ayrılır. Bunları şu şekilde açıklayabiliriz:

• Oral Disfaji : Besinlerin ilk durağı ağız boşluğudur. Çene, dil ve dişler yiyecekleri daha küçük parçalara ayırmak için birlikte çalışır. Çiğneme eylemi bu şekilde gerçekleşir. Tükürük bezleri de yiyecekleri yumuşatmak ve kolayca parçalanmalarını sağlamak için gereken tükürük salgısını üretir. Oral disfaji ağızla ilgili bir sorun söz konusu olduğunda gelişen bir sorundur.
• Orofaringeal Disfaji : Orofaringeal disfaji, farenks veya transfer disfajisi olarak da bilinir. Dil, yemeği ağız boşluğunda boğazın arkasına iter. Gırtlak, yemek veya sıvı yemek borusuna giderken kapanır ve besinlerin hava yoluna (trakea) kaymasını önler. Besinlerin ağızdan boğaza aktarılması sırasında yaşanan sorunlar orofaringeal disfaji şeklinde tanımlanabilir.
• Özofageal Disfaji : Yemek borusu (özofagus), yiyecekleri ve içecekleri dalga benzeri bir hareketle mideye taşır. Yemek borusunda gelişen bir tıkanıklık veya tahriş özofageal disfajiye neden olabilir.

Disfaji Belirtileri Nelerdir?

Disfaji belirtileri genellikle yutma sırasında veya sonrasında ortaya çıkar. Ancak bu belirtilerin bir kısmı yemek yeme, içme veya yutkunmadan bağımsız olarak da ortaya çıkabilir. Bazı disfaji belirtileri kısaca şu şekilde sıralanabilir:

• Yutma sırasında güçlük, ağrı, öksürük, öğürme veya kusma,
• Yiyeceklerin ve içeceklerin yanlış borudan (hava kanalı) aşağı inmesi,
• Yiyeceklerin boğazda, göğüste veya göğüs kemiğinin arkasında takılıp kaldığı hissi,
• Ağız salgılarında artış,
• Tekrarlayan göğüs enfeksiyonları,
• Ses kısıklığı,
• Reflü,
• Yutkunmada zorluk,
• Yemek yerken nefes darlığı,
• Mide ekşimesi,
• Kilo kaybı,
• Yemek yemenin normalden daha uzun zaman alması,
• Beslenme yetersizliği ve sıvı kaybı (dehidrasyon),
• Yutulan yiyeceklerin ve sıvının ağza veya boğaza geri dönmesi,
• Yutulan yiyeceğin veya içeceğin geriye doğru hareket edip buruna girmesi,
• Bebeklerde emme güçlüğü.

Disfaji Neden Olur?

Genellikle yaşlı bireylerde görülen disfajinin birçok olası nedeni vardır. Yutma eylemi sırasında kullanılan kasları ve sinirleri zayıflatan veya hasar veren herhangi bir durum disfajiye neden olabilir. Yemek borusunda daralmaya neden olan durumlar da disfajiye yol açabilir.

Disfajinin nedenlerini şu şekilde detaylandırabiliriz:

• Akalazya : Yemek borusunu etkileyen ve yutma güçlüğüne yol açan bir rahatsızlıktır. Hasarlı sinirler yemek borusu kaslarının yiyecekleri ve sıvıları mideye sıkıştırmasını zorlaştırır. Yiyecekler daha sonra yemek borusunda toplanır ve bazen ağza geri çıkar. Nadir görülen bir hastalıktır ve özel bir tedavisi yoktur. Ancak semptomların çeşitli tedavi prosedürleriyle yönetilmesi mümkündür.
• Yemek Borusu Darlığı : Genellikle kronik bir hastalık nedeniyle zaman içerisinde gelişir. Daralma özofagusun içinde veya dışında meydana gelebilir. Özofagusun içindeki daralmalar mukozanın şişmesine veya sertleşmesine neden olur. Dışındaki daralmalarsa genellikle komşu organların baskısı sebebiyle gelişir.
• Yemek Borusu Tümörleri : Nadir görülen bir kanser türüdür. Bu kanser türüne erkeklerde kadınlara kıyasla daha sık rastlanır.
• Yabancı Cisimler : Bazı durumlarda yiyecek veya başka bir nesne boğazı ve yemek borusunu kısmen tıkayabilir. Diş protezi takan yaşlıların ve yiyecekleri çiğneme konusunda zorluk çeken bireylerin bu sorunu yaşama olasılığı daha yüksektir.
• Gastroözofageal Reflü Hastalığı : Mide asidinin yemek borusuna geri aktığı bir durumdur. Reflü olarak da bilinir ve disfajinin yaygın belirtileri arasındadır. Bu durum özofagusun iç astarının tahriş olmasına da yol açabilir.
• Eozinofilik Özofajit : Kronik bir bağışıklık sistemi hastalığıdır. Bu hastalıkta eozinofil isimli beyaz kan hücreleri özofagusta birikir. Eozinofilik özafajit; ağrı, yutkunma güçlüğü, yiyeceklerin boğazda takılması gibi semptomlar gösterebilir.
• Skleroderma : Dokuların sertleşmesine ve katılaşmasına neden olan yara benzeri dokuların oluşmasına yol açar. Bu durum alt özofageal sfinkteri zayıflatabilir. Bunun sonucunda mide asidi özofagusa çıkarak bireyin mide ekşimesi gibi birtakım sorunlar yaşamasına neden olabilir.
• Nörolojik Bozukluklar : Parkinson hastalığı, multipl skleroz ve kas distrofisi gibi bazı nörolojik bozuklukların semptomları arasında disfaji de bulunur.
• Nörolojik Hasar : İnme, beyin ve omurilik yaralanması gibi ani gelişen nörolojik hasarlar yutma yeteneğini etkileyebilir.
• Bazı Kanser Türleri : Özellikle baş ve boyun bölgesindeki bazı tümörler yiyeceklerin ve içeceklerin yutulmasını zorlaştırabilir.
• Bakteriyel Tonsilit : Bu tarz enfeksiyonlar disfajiye yol açan ağrıya ve iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yarık Damak : Yutkunma mekanizmasında anormalliklerle doğan bireyler normal yutma becerileri gösteremeyebilirler.

Disfaji Teşhis Yöntemleri

Disfaji akut veya kronik olabilir. Semptomlara ve fiziksel muayenelere dayanarak teşhis edilir. Hekimler genellikle hastanın kas gücünü, konuşma becerisini ve reflekslerini kontrol ederler. Kulakta, burunda ve boğazda gelişen bir sorun için kulak burun boğaz; beyin, omurga ve sinir sistemiyle ilgili bir sorun olduğunda nöroloji; sindirim sistemiyle ilgili bir sorun olduğunda da gastroenteroloji bölümüne ya da konuşma ve dil terapistlerine yönlendirme yapılabilirler.

Disfaji teşhisi amacıyla başvurulan yöntemleri şu şekilde detaylandırabiliriz:

Baryumlu Yutma Testi: Bu yöntemde hastaya yemek borusunu kaplayarak görüntü elde etmeyi kolaylaştıran bir baryum solüsyonu içirilir. Yutkunma sırasında yemek borusunun nasıl çalıştığını gösteren röntgenler çekilir. Baryum solüsyonu, yemek borusunun yapısının ve işlevinin incelenmesini sağlar. Baryum içeren sıvıyı yutma sırasında ağız ve boğaz kaslarının hareketleri görüntülenir ve yemek borusunda bir sorun olup olmadığı teşhis edilmeye çalışılır.

• Laringoskopi : Işıklı ince bir tüp, lens ve gırtlağa yakından bakmayı sağlayan bir kamera içeren laringoskop isimli cihazla gerçekleştirilen muayenedir.
• Özofagoskopi : Endoskop isimli ince, esnek ve ışıklı bir aletin boğazdan aşağı geçirilmesiyle yemek borusunun ve midenin incelenmesini içeren bir prosedürdür. Bu işlem sırasında gerekli görülmesi hâlinde doku örnekleri de alınabilir. Biyopsi örneklerinin alındığı durumlar genellikle iltihaplanma veya tümör şüphesidir.
• Manometri : Bu tanı yönteminde yutma sırasında özofagusun kas kasılmalarını ölçmek için mideye küçük bir tüp yerleştirilir ve bu tüp bir basınç kayıt cihazına bağlanır.

Bilgisayarlı tomografi (BT) ve manyetik rezonans görüntüleme (MRI) de bu hastalığın teşhisi için başvurulan diğer yöntemler arasındadır.

Disfaji Tedavi Yöntemleri

Disfajide uygulanabilecek tedavi prosedürleri disfajiye neden olan etkene ve disfajinin şiddetine göre değişiklik gösterir. Yutma sorunu bazı durumlarda kendiliğinden çözülür bazı durumlarda da basit tedavilerle yönetilebilir. Ancak kompleks yutma sorunlarının tedavisi için farklı branşlardaki hekimlerin görüşünü almak da gerekebilir.

Disfaji tedavisi sırasında bazı kas egzersizlerine sıklıkla başvurulur. Bu egzersizler yutma sırasında rol oynayan kasların koordinasyonunu artırabilir ve yutma refleksini tetikleyen sinirleri uyarabilir.

Disfajiye neden olan durum bakteri, mantar veya virüs enfeksiyonuysa antimikrobiyal ilaç grupları; mide reflüsüyse asit reflüsünü kontrol altına alan ilaçlar reçete edilebilir.

Daralmış yemek borusunun neden olduğu disfaji için yemek borusuna çeşitli çaplarda uzun ve esnek tüpler yerleştirilebilir. Bu yönteme özofageal dilatasyon adı verilir. Balon dilatasyon yöntemi de darlıkların genişletilmesi konusunda sıklıkla başvurulan prosedürler arasında bulunur. Yemek borusu kanserinde de bazı daralmaları ve tıkanıklıkları açmak için cerrahi girişimlere başvurulabilir.

Disfaji hastanın beslenmesinde aksaklığa neden oluyorsa hastaya beslenme tüpü kullanımı da tavsiye edilebilir. Beslenme tüpüyle besinler doğrudan bağırsağa veya mideye iletilir.

Disfaji ile Yaşam

Yutkunma güçlüğü yaşayan hastaların semptomlarını hafifletmek amacıyla uygulayabilecekleri bazı yaşam tarzı değişiklikleri de vardır. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

• Porsiyon kısıtlamasına gitmek ve öğün sıklığını artırmak.
• Yiyecekleri daha küçük parçalara bölerek iyice çiğnemek.
• Boğazı kurutma ve yutkunmayı zorlaştırma gibi birtakım durumlara yol açabildiğinden alkol ve kafein tüketimini sınırlandırmak.
• Boğazda gelişebilecek tahrişi önlemek için aşırı sıcak yiyecekleri ve içecekleri tüketmemek.
• Yemek sırasında yutkunmayı kolaylaştıracak şekilde dik oturmak ve başı hafifçe öne eğilmek.

Kalori ve sıvı kaybı gelişmesini önlemek için çiğnenmesi güç besinlerin tüketiminden kaçınmak da büyük önem taşır. Mümkünse bu besinler püre hâline getirilmeli ya da öğünlerde bu besinlerin yerine zengin alternatiflere yer verilmelidir.